Vorige keer hebben we naar aanleiding van het boek De Bourgondiërs  stil gestaan bij onze afkomst. Waar komt ons land vandaan en wat heeft ons dat vandaag de dag te zeggen? Vandaag gaan we van die verste geschiedenis naar de meest recente geschiedenis. Opnieuw naar aanleiding van een ‘seculier’ boek, dit keer van Geert Mak. Eind vorig jaar kwam een vervolg uit op In Europa, zijn grote boek over de twintigste eeuw. In dit nieuwe boek, Grote Verwachtingen, schrijft Mak over Europa in de eerste twee decennia van de eenentwintigste eeuw. Hij ziet zelf dat het bijna onmogelijk is om geschiedenis te schrijven over een periode waar je zo dichtbij staat. Maar hij doet toch een poging…

 

Opvallend is dat we als Nederlanders inmiddels in de loop van de eeuwen voor een groot deel echte Nederlanders zijn geworden. Het bewustzijn dat onze Bourgondische voorouders graag hadden gezien, dat is er gekomen. Het heeft geduurd, maar het is er. Of we nu in Groningen wonen of in Brabant, de meeste Nederlanders voelen zich Nederlander.

 

Maar halverwege de vorige eeuw is daar nog een nieuw verband bij gekomen. We moeten ons niet alleen Nederlanders voelen, maar inmiddels ook Europeanen. Onze Bourgondische voorouders hadden bedoelingen met het samenbrengen van allerlei gebieden. Maar ook onze voorouders die vanaf 1952 gewerkt hebben aan Europese eenheid hebben daarbij hun idealen gehad. Vrede, voorspoed, rust en onderlinge solidariteit. Het begon met zes landen, maar breidde snel uit: van zes naar negen, van negen naar tien, naar twaalf, naar vijftien, naar vijfentwintig naar de achtentwintig landen die tegenwoordig samen de EU vormen. Maar wat is Europa en wat zegt het over wie ik ben?

 

Crises

Mak begint dit boek waar «cursief» In Europa «einde cursief» afloopt: in 1999. Het einde van de twintigste eeuw kenmerkt zich door grote verwachtingen: ‘de Koude Oorlog was voorbij, de beurzen dansten, de champagne ging niet per fles maar per doos over de toonbank … de economische groei zette onverminderd door, het werkloosheidspercentage was ongekend laag, voor het eerst sinds een kwarteeuw kende de schatkist geen tekorten’. De vrede en de welvaart zijn ongekend. Maar dat duurt niet voor lang…

 

De eenentwintigste eeuw begon (net als de twintigste eeuw) met ongekend optimisme. Maar toch kenmerken de eerste twintig jaar van onze eeuw zich door crises. Ze volgen elkaar vanaf 2008 in ongekend tempo op: de bankencrisis, de Euro-crisis, de klimaatcrisis, de vluchtelingencrisis en de crisis rond de brexit.

 

Alle dingen die we aan het eind van de twintigste eeuw vanzelfsprekend lijken, zijn in de afgelopen twintig jaar allemaal zwaar onder kritiek komen te staan. Wat is Europa en waar staat het voor? Na de Tweede Wereldoorlog werd het kapitalisme gered door een flinke dosis socialisme. Dat zorgde ervoor dat de groei terecht kon komen bij de mensen die het werkelijk nodig hadden. Hier zat (religieus) idealisme achter. Maar met de toename van secularisatie wordt dat socialisme steeds minder en zo wordt het neoliberalisme vanaf de jaren negentig steeds feller. Politiek machtsbehoud wordt de drijfveer en de economie wordt het ideaal waar alles aan moet voldoen. Dit zorgt uiteindelijk voor steeds grotere verschillen tussen rijk en arm – door alle crises heen is dat wat er gebeurd is in de afgelopen twintig jaar. Mak laat zien hoe dat de ontluisterende realiteit is van bijvoorbeeld de banken- en de eurocrisis.

 

Identiteit

Waar alle ideologische en dus ook religieuze idealen zijn gesneuveld, blijft er een zeer armoedig liberalisme over. En dan gaan mensen op zoek naar iets nieuws om in te geloven. In Oost-Europa is het nationalisme de afgelopen jaren opgekomen. Dat gaat gepaard met veel kritiek op Europa en ook angst voor alles wat van buiten komt.

 

De grote veranderingen van de eenentwintigste eeuw zorgen voor nostalgie. Europa raakt steeds meer naar binnen gekeerd, terwijl de grote uitdagingen buiten liggen – de problemen zijn mondiaal. En het is meer dan ooit nodig dat Europa daarin eensgezind optreedt. Maar het lijkt onmogelijk om een gezamenlijke, Europese identiteit te laten ontstaan. Wat er nodig is, is iemand met wie de mensen in Europa zich kunnen identificeren. Alleen dan is dit grote project toekomstbestendig. Mak schrijft er pakkend over. Hij is goed ingevoerd en zeer belezen. Dit boek is boeiend en verrijkend. Van harte aanbevolen.

 

Toch blijft er een vraag over. Grote kernwaarden als solidariteit, vrede, verdraagzaamheid zijn nauwelijks op te brengen vanuit de mens zelf. Er is meer nodig: een gemeenschappelijke grond die een fundament vormt voor alle mensen. En vanuit dat gemeenschappelijke fundament is er van alles te doen. Geert Mak zal dat fundament in idealisme en menslievendheid zoeken. Maar als in het zoeken naar die idealen nog een slag dieper afgestoken wordt, dan komen we misschien bij de basis uit die ook voor Europa van belang kan zijn. Daarover een volgende keer meer.

 

N.a.v. Geert Mak, Grote Verwachtingen. In Europa 1999-2019. Amsterdam/Antwerpen: Contact 2019, 496 blz. € 29,99,

ISBN 9789045039770

 

Wouter Moolhuizen, Hoogeveen