‘Reinig dus uw liefde! Leid het water dat het riool ingaat, naar uw tuin.’ Zo mogen we onze verlangens die we naar de wereld hebben afwenden naar de Schepper van de wereld. ‘Heb lief, maar kijk uit wat jullie liefhebben.’ Dit is een van de mooie uitspraken van de grote kerkvader Augustinus. Onlangs verscheen een nieuw deel in een serie met vertalingen van zijn werken. Dit deel bevat uitweidingen over de psalmen 1 tot en met 32. De titel is ontleend aan Psalm 1: Als een boom aan stromend water.
Augustinus vond dat de psalmen een grote waarde hebben voor het gebedsleven van de gelovigen en hun geestelijke vorming. In de orde die hij schreef voor het leven in een gemeenschap van geestelijken, gaf hij een aantal regels voor het bidden van de psalmen tijdens de gebeden die verspreid over de dag werden uitgesproken.
Rechtvaardigheid
In zijn uitweidingen over de psalmen worden we voortdurend verrast door pakkende uitspraken en gedachten. In een preek over Psalm 31 legt Augustinus onder meer uit wat met het woord ‘gerechtigheid’ wordt bedoeld. In de vertaling van het NBG uit 1951 luidt de desbetreffende tekst: doe mij ontkomen door uw gerechtigheid (vers 2). Augustinus onderstreept het woordje ‘uw’ in ‘uw gerechtigheid’. We worden niet gered door onze eigen gerechtigheid. ‘Want als U let op mijn rechtvaardigheid, veroordeelt U mij.’ Wel worden we bevrijd door Gods rechtvaardigheid. Deze rechtvaardigheid is dat God zondaren uit genade redt. Zo kunnen we dan deze woorden van Psalm 31 vers 2 lezen: ‘… laat ik gered worden door wat mij rechtvaardigt, wat mij van wetteloos tot wetsgetrouw maakt, wat mij van een blinde tot een ziende, wat mij van een vallende maakt tot iemand die opstaat en van een treurende een blijde persoon’. Wat mij rechtvaardigt, is niet wat ik zelf doe, maar wat God doet! ‘Het is immers de rechtvaardigheid Gods die de onze wordt doordat ze ons gegeven wordt.’ In deze uitleg van Psalm 31 komt krachtig de rechtvaardiging van de zondaar door het geloof naar voren.
Deze psalm begint met de bede van de dichter dat hij nooit beschaamd zal worden: ‘Laat mij nimmer beschaamd worden.’ Wat vraagt hij dan eigenlijk? ‘Ik huiver voor de beschaming die eeuwig duurt.’ Een beschaming die tijdelijk is, is nuttig, aldus Augustinus, ‘de schok van het besef van je zonden, wanneer je daarnaar vol huiver omziet, je schaamt door die huiver en je die goedmaakt door die schaamte’. Voor die schaamte hoeft een christen niet te vrezen. Integendeel, als iemand die niet heeft meegemaakt, zal hij die voor eeuwig hebben! En zo bevatten Augustinus’ preken en uitweidingen over de psalmen veel gedachten om over door te denken.
Einde
Het boek Als een boom aan stromend water begint met een brede inleiding. Daarna volgt een Nederlandse vertaling van de psalmen volgens de Latijnse bijbeltekst waarvan Augustinus gebruikmaakte. Deze tekst wijkt nogal eens af van de vertalingen die wij kennen. Zo lezen we in het opschrift van vele psalmen: ‘voor het einde’. Zie bijvoorbeeld Psalm 4. In onze vertaling staat echter: voor de koorleider.
Augustinus wijst naar aanleiding van dit opschrift erop dat Christus volgens de apostel Paulus het einde van de wet is tot rechtvaardigheid voor ieder die gelooft. Christus heeft de wet niet weggedaan, maar vervolmaakt. Voor de kerkvader is duidelijk dat met ‘het einde’ Christus wordt bedoeld. De psalm is dus geschreven tot eer van Christus die het einde van de wet is.
Tegelijkertijd is volgens Augustinus in vele psalmen Christus zelf aan het woord. Zo bijvoorbeeld in Psalm 31. Daar leest de kerkvader in zijn vertaling: ‘Op U, Heer, heb ik mijn hoop gesteld. Ik zal niet voor eeuwig worden beschaamd.’ Volgens Augustinus spreekt Christus deze woorden op het moment dat Hij bespot gaat worden ‘alsof Hij een mens is zoals anderen’. Hij roept dan: ‘Haal mij in uw rechtvaardigheid uit de kuil van de dood en verlos Mij van hun aantal.’ Deze manier van het lezen van de Bijbel was in zijn tijd heel gebruikelijk. Het is een overdrachtelijke of figuurlijke manier van lezen.
Eenheid
Weliswaar probeerde Augustinus in zijn bijbeluitleg allereerst te kijken naar de letterlijke of historische betekenis van een tekst. Als deze betekenis echter niet duidelijk is, mag je volgens hem zoeken naar een overdrachtelijke of figuurlijke uitleg. Dat betekent dat je dan de psalm mag lezen vanuit Christus. Op zichzelf is dat een heel mooie gedachte. Maar Augustinus gaat soms wel heel snel naar een overdrachtelijke lezing. Zo stelt hij dat meteen al in het begin van Psalm 31 Christus aan het woord is. In het vervolg van de psalm is echter volgens Augustinus de kerk aan het woord, De kerk, het volk verlost door het bloed van Christus, brengt haar Middelaar dank. In de psalm spreken afwisselend Christus en zijn kerk.
Het gebeurt ook dat Augustinus een en dezelfde psalm op twee manieren uitlegt. De eerste manier is dan dat hij hele psalm leest vanuit Christus. Heel de psalm heeft dan op Hem betrekking. Zo doet hij bijvoorbeeld met Psalm 11. Maar op een ander moment stelt de kerkvader dat deze hele psalm betrekking heeft op de kerk. Wij vinden dat misschien een beetje vreemd. Maar Augustinus kan dat doen omdat hij sterk de eenheid tussen Christus en zijn kerk benadrukt. Het hoofd en het lichaam vormen een eenheid.
Christus en zijn gemeente zijn één zoals man en vrouw in hun huwelijk één zijn. Maar toch blijft staan dat we helemaal van Christus afhankelijk zijn: ‘Hij kan veel en alles zonder ons, wij niets zonder Hem.’ Zo komen we telkens weer mooie uitspraken tegen van deze kerkvader die een grote invloed heeft gehad op de kerk in onze westerse wereld.
De bundel met deze uitweidingen over psalmen is prachtig uitgegeven. Predikanten die een preek voorbereiden, kunnen er hun winst mee doen. Daarnaast is de bundel een rijke bron voor meditatie over de psalmen.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Aurelius Augustinus, Als een boom aan stromend water. Uitweidingen over Psalmen 1-32 [enarrationes in Psalmos 1-32]. Ingeleid, vertaald en van aantekeningen voorzien door Ben Bongers en Hans van Reisen, DAMON: Eindhoven, 2025, 705 p., hardcover met leeslint, € 59,60, ISBN 978 94 6340 372 6