Daniël De Waele was zeventien jaar toen hij voor het eerst het Nieuwe Testament las. Hij had daarvan een pocketuitgave gekocht in een tweedehandsboekwinkel. Verbaasd, verbluft, opgetogen en verrukt was hij door de woorden van Jezus. Hij kocht daarna een hele Bijbel. Er ging een wereld voor hem open. Zijn gehele leven lang heeft hij het Nieuwe Testament bestudeerd.
Vorig jaar verscheen van zijn hand een boek over de geschriften van het Nieuwe Testament en het vroege christendom. De titel daarvan is Heilige woorden. Vóór in het boek staat een uitspraak van de farizeeën en de dienaren van de hogepriester over Jezus: Nog nooit heeft een mens zo gesproken (Joh. 7:46). De Waele is het daar helemaal mee eens.
Ontstaan
Het Nieuwe Testament is ontstaan in een cultuur die sterk verschilt van onze modern-westerse wereld. Dat verschil maakt het verstaan van zijn boodschap er niet gemakkelijker op. Allerlei vragen komen op, zoals vragen over het gebruik van macht en geweld, de rol van een christen in de samenleving, de verhouding tussen man en vrouw, en huwelijk, seksualiteit en echtscheiding. Een begin van een antwoord op al die vragen kunnen we pas krijgen als we enigszins bekend zijn met de toenmalige wereld. Daarnaast is belangrijk dat we weten voor wie ze zijn geschreven en onder welke omstandigheden.
Het verkennen van die wereld is overigens heel boeiend en leerzaam. We weten dat er in de eerste eeuwen veel (min of meer) christelijke geschriften zijn ontstaan. Sommige geschriften hadden een groot gezag (zoals de brieven van de apostolische vaders), maar zijn uiteindelijk toch niet in de canon opgenomen. (De canon is de lijst met echt gezaghebbende geschriften, dat is dus het Nieuwe Testament zoals wij dat kennen.) De Waele vertelt wat bij de canonvorming van het Nieuwe Testament zoal een rol speelde. Een voorwaarde voor opname in deze canon was dat het desbetreffende geschrift een ruime verspreiding had in de kerken van die dagen. Een andere voorwaarde was dat dit geschrift in lijn moest zijn met het getuigenis van de apostelen. Uiteindelijk zijn zevenentwintig geschriften als zodanig erkend en bij elkaar gebracht in één boek. Dat was ook heel bijzonder.
Rondleiding
De Waele geeft een boeiende rondleiding door de nieuwtestamentische geschriften en het vroege christendom. Bij deze rondleiding kan iedereen aansluiten. Het boek is uitdrukkelijk geschreven voor een breed publiek en de schrijver, de gids, is een goed verteller.
Allereerst komen de evangeliën aan de orde: wanneer ze zijn ontstaan, door wie ze op schrift zijn gesteld en met welk doel. Elk evangelie heeft een eigen karakter. De Waele laat iets zien van de vragen die hiermee in verband staan en wijst op verklaringen van de onderlinge verschillen. Er zijn verschillen tussen Matteüs, Marcus en Lucas, maar het verschil van deze evangeliën met het evangelie van Johannes is van een andere orde. Dit laatste evangelie neemt een geheel eigen plaats is. Een van de punten van verschil is dat dit vierde evangelie een grotere afstand tot het jodendom laat zien dan de andere evangeliën. Een ander punt is dat Johannes veel nadruk legt op de godheid van Jezus.
Wat de brieven betreft beschrijft De Waele bijvoorbeeld hoe brieven in het algemeen in die tijd werden opgesteld. Hij vergelijkt dat gegeven dan met de nieuwtestamentische brieven. Een interessante vraag is ook of de brieven waar de naam van Paulus aan verbonden is, daadwerkelijk van hem zijn. Ook wordt ingegaan op de achtergrond van Paulus en zijn farizese opleiding.
Een aparte plaats neemt de brief aan de Hebreeën in. De Waele laat zien welke invloeden in die brief zichtbaar zijn. Vreemd is dat hij de brieven aan Timoteüs en de brief aan Titus niet bespreekt. De reden daarvan wordt niet duidelijk. Is de reden misschien dat hij deze brieven heel laat dateert, misschien in de derde eeuw? Er zijn geleerden die het auteurschap van Paulus ontkennen en de brieven zo laat dateren.
Betrouwbaar
Afgezien van wat zonet is gezegd onderstreept De Waele de betrouwbaarheid van de geschriften van het Nieuwe Testament. Deze betrouwbaarheid is bijzonder, omdat ze steeds weer zijn overgeschreven. Er zijn daarbij soms zaken toegevoegd, weggelaten of gewijzigd. Bijzonder is dat er heel oude versies van de evangeliën en de brieven zijn gevonden. Het is zelfs zo dat de tijd tussen de oorspronkelijke geschriften en het oudste afschrift daarvan dat bewaard is gebleven, slechts honderdvijftig jaar beslaat. Een korte ‘lege periode’. Van andere (niet-christelijke) geschriften is die ‘lege periode’ veel langer. Dan ligt er minstens een periode van achthonderd jaar tussen het oorspronkelijke geschrift en het oudste afschrift dat bewaard is gebleven.
Er is in de loop van de jaren nauwkeurig onderzoek gedaan naar de (Griekse) tekst van het Nieuwe Testament. Er zijn handschriften ontdekt die ouder zijn dan de handschriften die ten grondslag liggen aan de Statenvertaling (die voor het eerst in 1637 verscheen). Die handschriften konden worden verwerkt in nieuwere vertalingen. Daarin ligt een van de winstpunten van deze nieuwere vertalingen, zoals de NBG-vertaling van 1951 en de Nieuwe Bijbelvertaling.
Vervolgens bespreekt De Waele geschriften uit de tijd na het Nieuwe Testament. Van de apostolische vaders wordt gezegd dat zij de apostelen nog hebben gekend. Ze schrijven om de kerk toe te rusten. Daarbij geven ze raad met het oog op een christelijke levenswijze. Ook bemoedigen ze de gelovigen.
In de toenmalige wereld was er echter ook veel tegenstand tegen het evangelie. Een aantal theologen maakte er werk van het evangelie te verdedigen: de apologeten. Deze theologen waren thuis in de filosofie van hun tijd en konden tegenstanders van het evangelie van repliek dienen.
De tegenstand tegen het evangelie was soms heftig en huiveringwekkend. Velen stierven de martelaarsdood. Indrukwekkend zijn de getuigenissen van martelaren. De Waele geeft daarvan een aantal voorbeelden.
Het boek sluit af met een hoofdstuk over de wetenschappelijke zoektocht naar wat echt op Jezus teruggaat (‘de historische Jezus’) en wat niet aan Jezus moet worden toegeschreven maar aan de evangelisten. Al met al heeft De Waele die docent Nieuwe Testament was aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen te Brussel, een mooi boek geschreven.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Daniël De Waele, Heilige woorden. Rondleiding door de geschriften van het Nieuwe Testament en het vroege christendom, KokBoekencentrum: Utrecht, 2024, 495 p., € 34,99, ISBN 978 90 435 4140 4.