Je komt ze in de Bijbel vaak in combinatie tegen: jaloezie en woede. Denk aan Kaïn die jaloers is omdat de Heer het offer van Abel aanziet en die daarop zo woedend wordt dat hij zijn broer doodt (Gen. 4:8). Of aan de oudste zoon uit de gelijkenis die hoort dat zijn vader een groot feest aanricht omdat zijn jongere broer weer thuiskwam, en die dan zo jaloers is dat hij woedend wordt en niet naar binnen wil gaan (Luc. 15:28).
De arbeiders in de wijngaard die de hele dag gewerkt hebben zien jaloers hoe degenen die maar een uur gewerkt hebben evenveel krijgen. De heer van de wijngaard zegt dan: Is jullie oog boos, omdat ik goed ben? (Mat. 20:15).
Als Abraham door de Heer wordt uitgekozen om een bijzonder gezegende te zijn, meer dan anderen, dan wordt daarbij gezegd: Ieder die jou zegent, zal gezegend worden (Gen. 12:3). Wij mensen kunnen niet zonder het vermogen om blij te zijn met het goede dat een ander ontvangt. Juist dat brengt ook ons een zegen, lezen we hier.
Altijd giftig
Want het is nu eenmaal niet eerlijk verdeeld in deze wereld. Wat een verschil hoe je ter wereld komt. Gezond en sterk, of met genen vol zwakheid en mogelijke ziekte. In een rijk land als Nederland, of in Eritrea of Mozambique of in de Gazastrook. En ook binnen Nederland: in een harmonieus gezin vol liefde, of dat je vanaf je vroegste uren liefde te kort komt, of zelfs verwaarloosd of mishandeld wordt. Hoe anders verloopt dan je leven; hoe verschillend is de innerlijke strijd die je -misschien wel levenslang- te voeren hebt, en zijn de kansen waarvan het je lukt ze te benutten.
Het is zo begrijpelijk dat sommige mensen jaloers zijn op anderen. En toch is de hoofdzonde van de jaloezie de enige die expliciet in de Tien Geboden wordt genoemd: ‘U zult niet begeren wat van een ander is.’ Jaloezie is een gif dat je hart verbittert en je blik vertroebelt. Je verkijkt je op wat anderen hebben en je vergalt dat wat mooi zou kunnen zijn of worden in je eigen leven.
Daarom is het begin van het bericht over Kaïn en Abel zo mooi. Dan is de situatie precies omgekeerd aan hoe het later bij het offer toegaat. Dan is Kaïn de eerste en Abel de laatste. Want als Kaïn wordt geboren roept Eva verrukt: ‘Ik heb met de hulp van de Heer een man ter wereld gebracht.’ Maar als Abel wordt geboren, horen we een dergelijke uitroep niet. En hij zal niet zomaar de naam ‘Abel’ hebben gekregen: ‘nietig, ijdel’ betekent dat. Kaïn wordt door zijn moeder een man genoemd en een gave van God. Abel zal wel een schriel mannetje geweest zijn. Hoe veelzeggend dat we dan lezen dat ze later als ze volwassen zijn allebei een offer gaan brengen. Allebei willen ze God danken voor wat hen gegeven is. Ook Abel! Nu staat er bij zijn naam een stralende toevoeging: hij zocht van de eerstgeboren dieren de mooiste uit.
Razernij
Ze zijn er, mensen die het niet zo makkelijk hebben, die met grote beperkingen moeten leven, die maar een heel schraal inkomen genieten, en die toch iets heel moois van het leven weten te maken. Zij kiezen er bewust voor om jaloerse gedachten in de kiem te smoren en om in het vertrouwen te leven dat hen gegeven zal worden wat nodig is. Zij hebben het geheim ontdekt dat je niet pas dankbaar wordt als je gelukkig bent, maar dat je gelukkig wordt als je dankbaar bent. Het ultieme voorbeeld in de Bijbel is het slot van het bijbelboek Habakuk: ‘Al zou de vijgenboom niet bloeien, al zal de wijnstok niets opbrengen (…), toch zal ik juichen voor de Heer!’
Psychiater Esther van Fenema schrijft dat de hoofdzonde van de jaloezie de meest bedreigende is in onze tijd. Altijd heeft de mens zich vergaapt aan de successen en de rijkdom van medemensen. Maar wat in onze tijd anders is, is de overtuiging bij velen dat er voor iedereen gelijke kansen moeten zijn. En omdat die er nu eenmaal niet zijn, worden mensen boos, woedend zelfs. De samenleving verkeert in razernij. Mensen maken elkaar af op sociale media, leggen explosieven bij elkaars huizen en steken elkaar neer tijdens een avondje stappen.
Wat we in deze wereld vol verschillen echt allemaal nodig hebben is een diep doorleefd vertrouwen dat ons niets ontbreken zal. Godsvertrouwen is nooit een luxe, die we desnoods ook wel missen kunnen.
Vruchtbare woede
Dit alles wil niet zeggen dat we ons erbij mogen neerleggen dat er veel onrecht in de wereld is. De bijbelse profeten hameren voortdurend op dit aanbeeld: recht doen. Dat mensen in lage lonen landen voor een habbekrats onze kleding maken zodat wij ons luxe leventje kunnen leiden, is een heel groot kwaad. Daarover gaat juist de toorn van God waarover de profeten spraken.
Zo zien we dat er twee soorten woede bestaan. De onbeheerste en blinde woede die door zich door niets wil laten temmen. En de vruchtbare woede die zich niet neerlegt bij onrecht. Het is juist een teken van gezonde volwassenheid als wij die woede kennen. ‘Steek in ons uw woede aan, om het onrecht te weerstaan,’ dichten de schrijvers voor gerechtigheid.
Woede heeft een dubbel spoor getrokken in de geschiedenis. Enerzijds een spoor van verwoesting, wraak, terrorisme en oorlog, maar anderzijds ook een spoor van herstel van vrijheid, emancipatie en gerechtigheid. Doordat mensen hun woede vruchtbaar wisten te maken werden uiteindelijk de slavernij afgeschaft en koloniën zelfstandig gemaakt, het ijzeren gordijn neergehaald en vrouwen uit hun achterstelling bevrijd, en de zaak van het klimaat op de agenda van de overheid gezet.
Augustinus zet woede naast lust: van beide geldt dat ze je kunnen meesleuren naar zaken waar je later veel spijt van krijgt. Maar als je ze leert beheersen – zo nodig met professionele hulp – kunnen beide ook het begin zijn van daadwerkelijke liefde en gerechtigheid.
Henk Mijnders, Zwolle
Ds. H.C. Mijnders is emeritus predikant van Zwolle