Het oude Midden-Oosten bestond uit diverse culturen. Elke cultuur had zijn eigen godsdienst, tradities en gewoonten. Te midden daarvan ontstond het volk Israël. Toen het volk in ballingschap in Babel verkeerde ontwaakte het Jodendom. Daarmee ontstond eveneens een bijzonder rijke traditie van uitleg van de vijf boeken van Mozes.
Onder andere Mesopotamië en de rijken van de Assyriërs, Babyloniërs en de Perzen hebben veel invloed gehad op het leven in het oude Israël. Deze invloed raakte ook de wetgeving. Talrijke wetten van Mozes vertonen overeenkomsten met bijvoorbeeld wetten uit Mesopotamië. Ook zijn er overeenkomsten in huwelijkssluitingen, de samenstelling van huisgezinnen, de manier van wonen, opvoeding en oorlogsvoering. Opvallend zijn eveneens de gelijkenissen tussen verhalen over schepping en de grote vloed die de aarde bedekte.
Over de toenmalige wereld is al veel bekend. Deze kennis geeft een beter inzicht in het Oude Testament. Maar daardoor kunnen we ook beter zien dat de Bijbel een bijzondere boodschap bevat en zo’n uniek boek is.
Ballingschap
In de tijd van koning Rechabeam vond er een scheuring plaats in Israël. Er ontstonden twee volken: Israël en Juda. Het tienstammenrijk Israël werd in 722 v.Chr. in ballingschap weggevoerd door de Assyriërs. Het tweestammenrijk Juda werd in 586 v.Chr. in ballingschap weggevoerd door de Babyloniërs.
In Babylonië hielden de Judeeërs vast aan hun tradities. Daar kwam in de hogere kringen van het volk een bijzonder rijke literaire traditie tot bloei. Deze traditie ontwikkelde zich op basis van wat mondeling of schriftelijk was doorgegeven. Psalmen en profetieën werden op Schrift gesteld. Ook werd de geschiedenis van Israël vastgelegd. Het Jodendom ontstond. Het woord ‘Joden’ is afgeleid van ‘Judeeërs’. Vanaf de tijd van de Babylonische ballingschap spreken we over ‘Jodendom’ als we spreken over de religie die is voortgekomen uit het oudtestamentische verbondsvolk.
In 2024 verscheen van de hand van Daniël De Waele een boek over ‘ontwakend Jodendom’. Hij schetst hoe de Israëlieten en Judeeërs leefden en geloofden, en hoe hun geschiedenis waarschijnlijk is gegaan. Hij schrijft over hun wereldbeeld, hun godsbeeld en beeld van de geschiedenis, en plaatst deze beelden in de toenmalige wereld. Daardoor krijgen we een beter zicht op de eigenheid van het Jodendom.
Toen de Perzen Babylonië hadden veroverd, kwam een einde aan de ballingschap van de Judeeërs. Zij mochten naar Juda terugkeren. Daar ging het bewerken van bestaande geschriften verder en zagen nieuwe geschriften het licht. Het is een groot wonder wat de Joden in en na de ballingschap tot stand brachten.
Monotheïsme
In het boek van De Waele komt veel aan de orde. Het heeft het karakter van een encyclopedie. Wie meer wil weten over bepaalde aspecten van de toenmalige culturen, kan hier voor een eerste oriëntatie goed terecht. Al met al geeft het boek een mooi overzicht van de geschiedenis van het oude Midden-Oosten en de verschillenden culturen die daar floreerden.
Wat het dagelijks leven betreft, geeft De Waele informatie over het familieleven, onderwijs, slavernij, ziekte en genezing, het begraven van doden, over wonen en talrijke andere zaken.
Hoofdstuk drie van dit boek beschrijft hoe de toenmalige wereld vol was van goden en magie. In dit hoofdstuk komt ook het kennen van de wil van goden aan de orde. Daarnaast schrijft De Waele over de woonplaatsen van goden op aarde: de tempels, en over de dienst van priesters in tempelcomplexen. Hoofdstuk vier handelt over de geloofsbeleving van mensen in die tijd, over de groei van persoonlijke religie, de verhouding tussen goden en koningen, en prostituees die aan een ‘heiligdom’ waren verbonden en omgang hadden met mannen die de desbetreffende godheid wilden vereren. Uit een vergelijking tussen godsdiensten in het oude Midden-Oosten en het geloof van Israël blijkt dat de HERE God een nauwe band aanging met zijn volk. Deze band had een heel ander karakter dan de band die andere goden hadden met hun volk (voor zover er andere goden bestaan). Een belangrijk verschil is ook dat Israël één God vereerde, terwijl overal elders een meer-godendom (polytheïsme) bestond. Volgens De Waele was er in het oude Israël een ontwikkeling van een meer-godendom naar het geloof dat er slechts één God bestaat (monotheïsme).
Gehoorzaamheid
Kenmerkend voor vele religies in de wereld van het oude Nabije Oosten is dat zij het wereldgebeuren beschouwen als een eeuwige herhaling van wat altijd was geweest. Ook is kenmerkend dat dit gebeuren een weerspiegeling is van wat in de godenwereld gebeurt.
Het Jodendom zag dat anders: de HERE God werkt in de geschiedenis. Deze geschiedenis is geen altijd durende herhaling, maar heeft een duidelijk begin, een middelpunt en een eindpunt. Evenmin is volgens het Jodendom de natuur een zelfstandige macht. Daarin is geen goddelijke kracht aanwezig. Natuur is slechts materie. God is de schepper van hemel en aarde. Ellende in de wereld is een gevolg van wat mensen hebben gedaan, geen speling van de goden. De Tenach – de Hebreeuwse aanduiding van wat wij het Oude Testament noemen – legt een grote nadruk op de verantwoordelijkheid van mensen en de noodzaak van gehoorzaamheid aan God. Mensen zijn niet aan een duister lot overgeleverd.
In hoofdstuk zeven behandelt De Waele religieuze teksten uit het oude Midden-Oosten. Hij geeft belangrijke passages uit die literatuur weer. De verhalen in die tijd gaan over de schepping van de wereld, over een paradijstoestand, over de zondeval, over een grote vloed die de aarde bedekte, en over de strijd tegen zeemonsters. De Waele noemt verschillen tussen deze literatuur en het getuigenis van het Oude Testament over deze onderwerpen.
Een aparte categorie zijn de wetten van Mozes. Deze wetten waren niet bedoeld om altijd letterlijk te worden toegepast, maar waren er allereerst voor bedoeld om rechters een richting te wijzen in hun oordeel. De Waele meent dat deze wetten door Ezra of in zijn tijd zijn geredigeerd. Wetten zijn vooral ook bedoeld als onderwijs in de liefde jegens God en het beoefenen van gerechtigheid jegens de naaste. Het laatste hoofdstuk van dit boek is gewijd aan priesters en profeten van Israël.
Daniël De Waele, docent Nieuwe Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen in Brussel, heeft de laatste jaren verscheidene forse boeken gepubliceerd, over onder andere het begin van het christendom, over de geschriften van het Nieuwe Testament en het vroege christendom, over de ontwikkeling van religie in onze westerse wereld (Godenschemering) en over lust en liefde in de wereld van Bijbel en oudheid (Betoverd door begeerte). Stuk voor stuk zijn deze boeken de moeite waard. De Waele schrijft met kennis van zaken en doet dat op een zeer onderhoudende manier.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Daniël De Waele, Ontwakend jodendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de oude Oriënt, KokBoekencentrum: Utrecht, 2024, Hardback, 559 p., met 22 afbeeldingen in kleur, € 34,99, ISBN 978 90 4354 093 3