Spiegel voor de kerk van nu
De titel en ondertitel zijn veelzeggend. Prosman heeft onderzoek gedaan naar de Holocaust en verklaart dat die (door christenen) niet verwerkt is. Met het resultaat van zijn onderzoek houdt hij de kerk een spiegel voor. Ook ons dus.
De auteur heeft zijn studie breed opgezet. Hij gaat na hoe er in Europa in de loop van de eeuwen over de Joden is gesproken en welke plaats zij kregen. Al heel gauw en steeds sterker werden ze met achterdocht bejegend en slecht behandeld, totdat het uitliep op antisemitisme en tenslotte op de moord op 6.000.000. De meest gebruikte naam voor deze gruwel is de Holocaust. Prosman laat zien dat in dit historisch proces de kerk ook een kwalijke rol heeft gespeeld.
Vervolgens doet hij verslag van een aantal Duitse en Nederlandse studies die deze problematiek min of meer aan de orde stellen. Wat Nederland betreft gaat het om ’De kring om de Messias’, de studie over Israël van A. v.d. Beek; het hoofdstuk over Isra-
el in de dogmatiek van G. van den Brink en C. van der Kooi; ‘Wie is onze God?’ van Bernhard Reitsma en van Steven Paas: ‘Israëlvisies in beweging’. Prosman is erg kritisch over al deze publicaties, zeker over de laatste twee. Zijn belangrijkste punt is dat de christenen in Europa de Holocaust niet hebben begrepen en dus niet hebben verwerkt.
Hij vergelijkt dit drama met dat van Job. God spreekt na een heel lang zwijgen tegen hem. God droeg namelijk verantwoordelijkheid voor Jobs lijden en was het daarom aan zichzelf verplicht Job antwoord te geven. Maar de verantwoordelijkheid voor wat er met Israël is gebeurd, ligt helemaal bij de mensen. Zij hebben bewust Israël zijn identiteit proberen af te nemen. Omdat God daar niets mee te maken wil hebben, hult Hij zich in stilzwijgen.
Vervolgens geeft Prosman als verklaring dat de Holocaust een satanische poging is Israël buiten de geschiedenis te plaatsen. Dat werkt hij als volgt uit. Israël staat in feite buiten de volkerenwereld en de geschiedenis door zijn verkiezing. Tevens staat hij er midden in vanwege zijn roeping om voor alle volken tot zegen te zijn. Juist daarom moet Israël apart blijven. Dat geeft voor Gods volk een grote spanning, die duidelijk wordt in het woord ‘belofte’. In haar komen verleden en toekomst samen. Voor Israël (en voor de kerk) is de belofte van levensbelang. Israël valt namelijk met de belofte samen, net als Christus. De Holocaust was een poging de identiteit van Israël te vernietigen, en zo de toekomst van God de nek om te draaien. Goddank, is dat mislukt, maar de kerk ziet dit niet. Begrijpt niet dat de Holocaust veel erger en ingrijpender is dan welke genocide ook. Ondanks dat bestaat Israël nog steeds. Gelukkig wel, want dat geeft vertrouwen dat Gods beloften tot vervulling zullen komen.
Deze redenering kan ik niet volgen. Ik snap dat Prosman de Holocaust met scherpe woorden veroordeelt. Ik kan ook begrijpen dat hij het niet eens is met al die anderen, al val ik hem in zijn hyperkritische beoordeling van andere auteurs lang niet altijd bij. Maar zijn diep ingrijpende slotsom dat God na de gaskamers zwijgt, omdat Hij daarvoor alle verantwoordelijkheid op mensen schuift, is zeer speculatief. Nog ingrijpender is, dat in zijn betoog Israël in feite net zo belangrijk is als Christus: de belofte zelf. Voor deze conclusies gebuikt hij wel bijbelse personen en woorden, maar ze dienen alleen maar zijn eigen filosofische betoog. Daarmee staat hij zelf zijn goede bedoeling - een christelijke verwerking van de Holocaust - in de weg.
D. Visser, Amersfoort
N.a.v. Ad Prosman, De onverwerkte Holocaust, Spiegel voor de kerk van nu, Boekencentrum in Zoetermeer, ISBN 978 90 239 7020 0, € 24.90.