Vandaag de dag zijn mensen mondiger dan ooit, vooral in westerse samenlevingen. Hoe ga je als pastor pastoraal om met dit ‘type mens’ dat zich niet zomaar wat laat gezeggen?
Tegenwoordig trekken in de kerken thema’s als samenwonen, trouwen, homoseksualiteit en echtscheiding nogal de aandacht. Maar pastoraat en ethiek gaan natuurlijk over veel meer, als het goed is... Van roken tot pornoverslaving, van drift tot materialisme.
Pastorale ethiek - dat is het onderwerp van het pas verschenen boek Zorgen voor een eigenwijze kudde’ van Patrick Nullens, hoogleraar en rector aan de Evangelische Theologische Faculteit Leuven. In een aantal artikelen gaan we wat gedachten van hem bij langs. In dit artikel gaat het over de vraag wat nou het wezenlijke is van christelijke ethiek. Is dat een stelsel van normen en waarden? En welke plek neemt barmhartigheid hierin in?
Tradities
Bij ethiek gaat het om de vraag: hoe moeten we leven? Die vraag lossen we, als het goed is, nooit in ons eentje op maar altijd samen met anderen, in een kerkelijke gemeenschap of samenleving. Daarover is dus gesprek nodig! Want altijd gaat het ook om de vraag wat het nou eigenlijk betékent dat we iets doen of nalaten.
Nu bestaat er natuurlijk geen ‘objectieve’ ethiek. We kijken, vanuit onze geschiedenis, al op een bepaalde manier aan tegen zaken als abortus, roken, geldbesteding, homoseksualiteit of wat ook maar. We zíen de dingen reeds als goed of fout, of soms zien we dingen überhaupt níet, zijn we er blind voor. Lange tijd was bijvoorbeeld slavernij totaal geen issue, alsook vrouwenrechten. Behalve natuurlijk voor de persoon in kwestie zelf... ‘Tradities zijn een bron van zowel waarheden als fouten.’ Lange tijd kan iets totaal geen vraagstuk zijn, totdat... Op dit moment betreft dat binnen de kerken vooral het onderwerp homoseksualiteit. Wanneer er sprake is van zo’n morele crisis, worden we gedwongen erover na te denken. Of we dat nu leuk vinden of niet.
Christus-fundament
De belangrijkste vraag is: wat is nu de kern van christelijke ethiek? Wat is haar basis, haar wézen? Is dat ons eigen ik? De situatie? Of een stelsel van normen en waarden? Je zou denken, het laatste: we hebben ons te houden aan normen en waarden... Toch is dat volgens de Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer te beperkt. Hij waarschuwt dat het onmogelijk is om zuiver te kunnen oordelen. Doordat we van God zijn vervreemd hebben we geen goed zicht op onszelf, de naaste en op de schepping. Marxisme, nazisme en andere isme’s hebben zo hun ideeën over goed en kwaad maar in de praktijk leiden ze tot onrecht. Ook een christelijk ‘systeem’ kan tot iets wanstaltigs leiden.
Christelijke ethiek is namelijk ten diepste gebaseerd op een persoon, Jezus Christus, en als zodanig níet op normen en waarden hoe richtinggevend deze ook zijn. Als we dat zo zeggen, dat ethiek gebaseerd is op Christus, dan betekent dat dit: Gods ‘werkelijkheid’ is onze werkelijkheid binnengekomen in Jezus Christus. Jezus is binnengekomen in onze gebroken wereld, dát is het Grote Verhaal waarbinnen alles, het hele leven, moet worden begrepen. Ons kijken naar de ander kan en moet via de ogen van Christus. Wie zó leert kijken ontwikkelt een taal van barmhartigheid en liefde. Alleen zó kunnen we de ander echt zien. Dat wil zeggen: reëel zien. Elk kijken buiten Christus om is willekeurig en aangetast. Dat betekent dat we in het pastoraat dan ook heel kritisch moeten staan tegenover ‘rationele’ toepassingen van allerlei dogmatische systemen.
Zo horen we Paulus: ‘En ik bid dat uw liefde blijft groeien door inzicht en fijnzinnigheid, zodat u kunt onderscheiden waar het op aankomt. Dan zult u op de dag van Christus zuiver en onberispelijk zijn, vol van de vruchten van gerechtigheid, die u dankt aan Jezus Christus, tot lof en eer van God’ (Fil. 1, 9-10). Interessant, zo schrijft Patrick Nullens, is het door Paulus gebruikte woordje ‘onderscheiden’ (Grieks: diaferonta). Dat wat wézenlijk is! Dat wat moreel écht belangrijk is. Hier worden liefde en wijsheid met elkaar verbonden. Dat gaat dieper dan ‘regels volgen’.
Priesterlijk luisteren
De door Christus getoonde liefde is niet alleen maar de bril waarmee we naar de ander moeten kijken. Die bril is ook nodig om de Schríft te verstaan. En daarmee zijn we bij de vraag hoe de Schrift te begrijpen, ook als het om ethische zaken gaat.
Hoe kunnen de woorden uit de Schrift, die voor de mensen in díe tijd heilzaam en bevrijdend waren, voor óns vandaag dienen? Als inspiratiebron voor óns handelen nu? In ónze context? Hoe helpen die woorden onszelf én God te begrijpen? Daarbij is het werk van de Heilige Geest uitermate belangrijk. Híj leert ons de dingen te zien in het licht van Gods koninkrijk. Het is al te gemakkelijk als wij ons vandaag terugtrekken in een bunker van vanouds vastgelegde principes. We moeten veeleer de tragiek, complexiteit en moeilijkheden van deze wereld onder ogen zien! Doen we dat niet dan zijn we als de priester en de leviet die de gewonde aan de kant van de weg laten liggen. Er ontstaat blindheid voor het lijden, zwakheid en de onmogelijkheden van de mens. En juist Gods Geest wil ons brengen tot een priesterlijk luisteren.
Maar naast het priesterlijk luisteren (barmhartigheid) is er dus méér. Er mag verbinding worden gemaakt met de ‘heilzame werkelijkheid’ van God, daarover gaat het volgende artikel.
Nynke Sikkema-Holwerda, Hoogeveen
N.a.v. Patrick Nullens, Zorgen voor een eigenwijze kudde
(Dit is het eerste artikel in de serie ‘Pastoraat voor eigenwijze schapen’, Een pastorale ethiek voor een missionaire kerk).