Sommige theologen hebben een groot stempel gedrukt op de kerkgeschiedenis. Een van hen is de kerkvader Ambrosius van Milaan (337-397). In dit eerste artikel wordt iets over zijn persoon en werk verteld, en in het tweede artikel zal het vooral gaan over de hymnen die hij heeft geschreven.
Trier
Ambrosius werd in Trier geboren. Trier was in deze tijd een belangrijke stad, naast een bestuurlijk ook een belangrijk cultureel en religieus centrum. Niemand minder dan de bekende theoloog Athanasius was tijdens zijn verbanning jarenlang in Trier, om hier in een beschermde omgeving te studeren en boeken te schrijven. In dit Trier werd Ambrosius geboren als zoon van een Romeinse prefect, een bestuurder van het noordelijk deel van het Romeinse Rijk. De verantwoordelijkheden van de vader van Ambrosius waren veelomvattend. Hij was verantwoordelijk voor het bestuur van en dus ook voor de belastingwinning in Zuid-Nederland, België en Noord-Frankrijk, inclusief Engeland, althans het veroverde gedeelte hiervan. Een onmetelijk gebied, dat militair in de greep werd gehouden door de Romeinse legers, maar waar dus ook een bestuursapparaat boven hing. In zijn hoedanigheid als prefect was Ambrosius’ vader gewend om contact te hebben op het hoogste ambtelijke niveau en waarschijnlijk ook met de regerende keizers. We weten dat deze keizers in de vierde eeuw zelf fysiek in Trier enkele maanden per jaar kwamen wonen, om zodoende ook grip op het noordelijk deel van het Romeinse Rijk te blijven houden. De aanwezigheid van de keizer imponeerde en werkte ook preventief. Keizer Constantijn liet zelfs een paleis voor zichzelf bouwen. De aula van dit paleis is bewaard gebleven als een kerkgebouw, de huidige basilica in Trier.
Rome
Toen Ambrosius ongeveer vijftien of zestien jaar oud was overleed zijn vader door een natuurlijke doodsoorzaak. De familie verhuisde naar Rome, waar ze een eigen huis hadden en waar Ambrosius’ zus Marcellina de sluier aandeed, dat wil zeggen, koos voor het celibataire leven. Ambrosius is ook nooit getrouwd en heeft zijn leven lang met zijn zus en jongere broer Satyrus een buitengewoon goede band gehad. Hij schreef altijd brieven aan zijn zuster Marcellina wanneer er belangrijke dingen in zijn leven gebeurden. Zo hield hij haar in Rome op de hoogte van wat er in Milaan gebeurde.
Na in Rome zijn opleiding als jurist te hebben voltooid werd Ambrosius benoemd in het Romeinse Sirmium. Ook in deze plaats was er, net zoals in Trier, een keizerlijke residentie, waar de keizerlijke familie ook met een zekere regelmaat verbleef. De omtrekkende bewegingen door het Rijk, die door de keizerlijke familie werden gemaakt, waren volgens historici bedoeld en ook hard nodig om het Rijk bij elkaar te houden. Het Rijk had toch al de neiging om aan de randen af te brokkelen. Niet voor niets had keizer Hadrianus in Engeland een muur gebouwd tussen Schotland en Engeland, de Hadrian Wall. In het overige gedeelte van het Rijk vormden de grote rivieren een goede afscheiding. De Rijn, in Nederland overgaand in de Waal, en de Donau in het oosten waren natuurlijke barrières waar vijanden niet zo gemakkelijk overheen kwamen.
Milaan
Ambrosius heeft als jonge jurist veel geleerd in Sirmium, het huidige Sremska Mitrovica in Servië. Hij bleek een begaafd en veelbelovend jurist te zijn. Dit zorgde ervoor dat hij een belangrijke positie kreeg, als volgende stap in zijn carrière, als prefect van Aemilia en Ligurië. De standplaats was Milaan. Eigenlijk verwierf hij dus een vergelijkbare positie als zijn vader, maar nu in het eigenlijke thuisland, Italië. Dat Ambrosius later in zijn leven gemakkelijk met keizers omging is misschien daarom ook niet verwonderlijk. Mogelijk had hij thuis ook al het een en ander gezien en meegemaakt. Maar, als we zien hoe goed Ambrosius met keizers contacten wist op te bouwen, is hierover wel te zeggen dat hij over veel talent beschikte.
In Milaan heeft enkele jaren na zijn politieke benoeming bij Ambrosius een grote verandering plaatsgevonden in zijn leven. Tijdens het bezoek van de hoofdkerk in Milaan begon men namelijk massaal met het roepen van de aanmoedigende woorden: Ambrosius, Episcopus, Ambrosius moet bisschop worden. En hoewel Ambrosius hier eerst weinig zin in had werd hij door God toch tot dit ambt geroepen en aanvaardde hij het ook uiteindelijk. Hij zag deze roeping namelijk toch als door God gewerkt. Daarna heeft hij 23 jaar als bisschop in Milaan gewerkt. Ik licht in deze bijdrage een aantal belangrijke aspecten uit zijn leven.
Augustinus
In de Belijdenissen geeft Augustinus een terugblik op zijn leven en een doorkijkje op zijn zoektocht naar God, een zoektocht die leidde naar Milaan en naar de redenaar die daar preekte. God heeft de woorden van Ambrosius gebruikt en Augustinus spreekt ook later in zijn leven nog altijd met diep respect over Ambrosius. Hij noemt hem doctor ecclesiae, leraar van de kerk. Ook weten we dat Augustinus’ moeder Monnica zich met Ambrosius in contact stelde en met hem sprak over haar zoon. Ambrosius nam haar ongerustheid weg en hij had het goed gezien, God werkte door en trok Augustinus als het ware naar Zich toe. Zo spreekt hij hier althans zelf over in zijn Confessiones en we mogen aannemen dat dit zo gegaan is, zeker als we letten op het aanvankelijke verloop van Augustinus’ leven.
De doop van Augustinus werd door Ambrosius bediend in de grote basilica in Milaan. Onder de huidige Domkerk bevindt zich een archeologische opgraving waar het voormalige doopvont van deze basilica teruggevonden werd. Dit doopvont was, naar men aanneemt, het doopvont waarin Ambrosius Augustinus gedoopt heeft.
Ambrosius was een belangrijke schakel tussen oost en west. In het oosten was de kerkvader Basilius de Grote een van de belangrijkste theologen van de vierde eeuw. Ambrosius heeft van Basilius verschillende werken gelezen en deze van het Grieks in het Latijn omgewerkt. Ook liet Ambrosius zich inspireren door theologen uit Alexandrië. Onder meer door Athanasius, Didymus de Blinde en de zeer bekende, een eeuw hiervoor levende, exegeet Origenes.
M.A. van Willigen
Prof. dr. M.A. van Willigen is bijzonder hoogleraar Bijbeluitleg Vroege Kerk aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn