Verhalen werken iets uit. Ze werken vormend. We kunnen onszelf daarin spiegelen. Ze bevatten ook meer of minder duidelijke aanwijzingen voor ons doen en laten. Prof. dr. A. Versluis heeft een boekje geschreven over de vraag naar de morele betekenis van oudtestamentische verhalen.
De Apeldoornse studie De moraal van het verhaal verkent deze betekenis. Deze verkenning gebeurt onder andere in een ‘morele’ lezing van het bijbelverhaal van Jozef als functionaris van de farao in Egypte. De farao heeft hem aangesteld voor de voedselvoorziening tijdens de hongersnood die over het land zou komen.
In die zeven jaren met mislukte graanoogsten gaat Jozef graan verkopen aan de bevolking. Dat graan heeft hij in de zeven vette jaren die aan de magere jaren vooraf zijn gegaan, opgeslagen in silo’s. Als het geld van de Egyptenaren op is, staan zij hun vee af in ruil voor voedsel. Daarna rest hen niets meer dan dat ook hun akkers en zijzelf het eigendom van de farao worden. Dus koopt Jozef hun akkers op en maakt de bevolking tot slaaf. Ze moeten voortaan een vijfde deel van de opbrengst van het land afstaan. Alleen de priesters mogen hun grond houden (Gen. 47:13-26).
Slavernij
Hoe moeten we oordelen over deze manier van handelen van Jozef? Is dit een voorbeeld van wijs beleid en goede zorg om mensen van de hongerdood te redden? Of moeten we zijn handelen afkeuren omdat hij hier handelt als een despoot die de situatie misbruikt om de bevolking te onderdrukken? Wil de bijbelschrijver ons hiermee een morele les leren?
Aan de ene kant spreekt dit schriftgedeelte over Jozefs zorg voor de Egyptenaren. Aan de andere kant brengt hij hen in slavernij. In de geschiedenis van de uitleg van dit bijbelgedeelte komen we uiteenlopende waarderingen van zijn optreden tegen. Sommigen waarderen dit optreden positief, anderen keuren het sterk af.
Volgens prof. Versluis bevat dit bijbelverhaal vooral een positieve toon. De Egyptenaren zijn hem dankbaar. De maatregelen die hij neemt, zijn in het licht van de geschiedenis van Egypte relatief mild. Maar het is ook zo dat hij ondertussen zijn eigen familie bevoordeelt en de Egyptenaren tot slaaf maakt. Het verhaal geeft geen eenduidig beeld. Overheersend is dat God voor Israël zorgt: Egypte is een land van voedsel in tijden van nood. De wijze waarop die zorg precies plaatsvindt, is daaraan ondergeschikt. Bepaalde aspecten van het optreden van Jozef zijn een voorbeeld ter navolging, terwijl andere aspecten juist geen voorbeeld zijn. Menselijke macht brengt orde, maar kan ook onderdrukkend zijn.
Vorming
In de bespreking van het verhaal over Jozef past prof. Versluis noties toe die in zijn onderzoek over de morele dimensie van verhalen in het Oude Testament naar voren zijn gekomen. Als we iets willen leren over moraal in dergelijke verhalen, moeten we bijvoorbeeld letten op het gedrag van de personen die optreden. Handelen ze navolgingswaardig of juist niet?
Daarbij is ook de vraag van belang wat hun handelen betekende in de toenmalige cultuur. Hun handelen moet worden vergeleken met wat gebruikelijk was in die tijd: wat was toen lofwaardig? Wat kon rekenen op afkeuring? Een voorbeeld: Jozef vroeg van de Egyptenaren een vijfde deel van de opbrengst van het land dat ze moesten bewerken. Was deze eis gebruikelijk? Of juist buitenproportioneel? God vroeg van de Israëlieten een tiende deel van hun inkomsten.
Ook moet worden gekeken naar de plek van het verhaal in de bredere context van het desbetreffende bijbelboek. Wat wilde de auteur precies doorgeven aan zijn lezers? Wilde hij aanwijzingen geven voor moraal? Ging het om het verkondigen van Gods grote daden? Of had hij een andere (misschien politieke) bedoeling?
Anders dan in andere oudtestamentische schriftgedeelten (zoals wetten) is in oudtestamentische verhalen niet altijd direct duidelijk wat God van de zijnen eist. Oudtestamentische verhalen bevatten vrij zelden een uitdrukkelijke morele boodschap of beoordeling. Ze hebben echter wel een vormende invloed op het karakter en het doen en laten van diegenen die ze horen en lezen. Deze invloed werkt via de personen die daarin voorkomen en hun handelen, maar ook door het mens- en wereldbeeld dat uit die verhalen spreekt. Deze vorming gebeurt terwijl de hoorders en lezers zich daarvan niet altijd bewust zijn, maar ook door het nadenken over de desbetreffende verhalen. Ze houden mensen een spiegel voor. Prof. Versluis geeft op een heldere manier een verkenning van het terrein waarop hij nader onderzoek wil verrichten.
Complexiteit
De morele richtlijnen die uit bijbelse verhalen vallen af te leiden (bijvoorbeeld – wat het verhaal van Jozef betreft – zorg voor mensen in hongersnood), kunnen niet altijd gemakkelijk worden toegepast in het gewone, dagelijkse leven. Op die manier laten verhalen iets zien van de complexiteit van ons bestaan. Mensen kunnen in één aspect van hun leven een moreel voorbeeld zijn terwijl zij op andere terreinen tekortschieten. Het blijkt dat de personen die we in het Oude Testament tegenkomen mensen zijn zoals wij. De grootste kracht van verhalen is dat ze ons de complexiteit van situaties tekenen en het menselijk leven laten zien in alle gebrokenheid en meerduidigheid.
Mooi is ook wat in de laatste alinea van deze studie staat. In de bijbelse verhalen ontmoeten we mensen die het laten afweten en tegenvallen. ‘Maar meer nog openbaart God Zich (…) als de God die met zulke mensen omgaat.’ Het morele kwaad wil Hij ten goede keren, zoals Hij dat ook deed ten aanzien van het werk van Jozef als hoge functionaris in Egypte.
Deze studie is een uitgewerkte versie van de rede die prof. Versluis op 7 maart jl. heeft uitgesproken bij de aanvaarding van zijn ambt als hoogleraar Oude Testament aan de Theologische Universiteit Apeldoorn.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Arie Versluis, De moraal van het verhaal. Narratieve ethiek en het Oude Testament. Apeldoornse studies 82, Theologische Universiteit Apeldoorn: Apeldoorn, 2025, 92 p., € 12,50, ISBN 978 90 7584 760 4.